Heeft staatssecretaris Fred Teeven als crime fighter misschien het boek Het staatshotel van criminologe Simone van der Zee gelezen? Dat ga je bijna denken, gezien zijn voornemen gevangenissen massaal te sluiten. Op heldere wijze maakt Van der Zee daarin namelijk duidelijk dat onze ouderwetse aanpak van criminaliteit met celstraffen volkomen de plank misslaat.

Van der Zee, docent aan de Politieacademie, bundelt in haar boek een schat aan informatie van studies en rapporten zonder dat dit ook maar één moment saai wordt. De ruim driehonderd pagina’s lezen als een trein, mede door haar uitstekende, bijna wervelende schrijfstijl. Ingewikkelde onderwerpen en feiten legt zij uit in klare taal. De enige tekortkoming is het ontbreken van een trefwoordenregister waarmee na lezing besproken zaken gemakkelijk zijn terug te vinden.

Om te illustreren hoe tal van maatregelen op persoonlijk niveau uitpakken, beschrijft Van der Zee de levensloop van zeven veroordeelden. Deze laat zij als een rode draad door het boek lopen. Het gaat hierbij om een hooligan, beroepscrimineel, pedofiel, veelpleger, asielzoeker, verkrachter en een moeder die haar dochtertje vermoordde. Wie niet is geïnteresseerd in dit soort levensverhalen, kan deze met gemak overslaan.

Het is echter geen toeval dat elk van de zeven beschreven personen iets mankeert en dat zij afkomstig zijn uit de rafelrand van onze samenleving. Het zijn geen frauderende directeuren die Nederland met de bouwfraude voor miljarden tilden. Treffend laat Van der Zee zien hoezeer aanleg en maatschappelijke omstandigheden een bepalende rol spelen bij de gestraften. Van der Zee wijst op onderzoeken waaruit blijkt dat zeventig tot tachtig procent van de gevangenen psychisch ziek is of een bepaalde zorgbehoefte heeft. Bij mensen met een stoornis is gevangenisstraf dan ook een van de slechtst denkbare manieren om te reageren op hun criminele gedrag, maakt zij duidelijk.

Het gevangenispersoneel is daarbij volstrekt niet opgeleid hoe om te gaan met de vaak ernstige en zware psychische problemen van gedetineerden. Onthutsend is dat binnen het gevangeniswezen het gebruik van de isoleercel nergens wordt bijgehouden, terwijl de psychiatrie de isoleercel verbant omdat onderzoek aantoont dat eenzame opsluiting ernstige psychiatrische problemen kan veroorzaken.

Ook gevangenen zonder stoornis of beperking moeten sterk in hun schoenen staan om niet ten prooi te vallen aan nachtmerries en depressies, merkt Van der Zee op. Wie bij binnenkomst tot de weinige ‘normale’ mensen behoort, krijgt op zijn minst een tik van de molen mee. Zij wijst op onderzoek waaruit blijkt dat detentie voor iemands lichamelijke en geestelijke gezondheid schadelijker kan zijn dan misbruik van drugs en alcohol.

Dat het publiek geen goed beeld heeft van wat gevangenisstraf teweegbrengt, komt volgens Van der Zee mede doordat politici misdaad misbruiken voor politieke doeleinden en de media misdaad misbruiken om te verkopen. „We weten steeds meer over de oorzaken van criminaliteit, maar het lijkt alsof we er steeds minder mee doen”, stelt zij.

Dat gevangenisstraf een dure en weinig doeltreffende manier is om criminaliteit te bestrijden, toont een grote Canadese analyse van vijftig studies aan. Daaruit bleek dat het gevangenissysteem recidive juist in de hand werkt. Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat streng straffen een goed instrument is, zegt ook hoogleraar en advocaat Geert-Jan Knoops. Er is wel bewijs dat een harde aanpak leidt tot meer criminaliteit.

Ten onrechte worden criminelen gezien als slechte mensen die bewust kiezen voor hun criminele levensstijl. Mede hierdoor zijn gevangenissen ontaard in een bewaarplaats voor ‘onrendabelen’ waarmee de samenleving geen raad weet. Gevangenissen zijn volgens Van der Zee „meer dan ooit vergaarbakken voor het menselijk afval dat onze samenleving produceert”.

Terwijl een mankerende Fyra resoluut aan de kant wordt gezet, blijven we nog steeds geloven in het falende gevangeniswezen. Dat is niet alleen slecht voor de gestraften, maar ook voor de samenleving. Voor wie met kennis van zaken wil oordelen, is dit zeer toegankelijk geschreven boek een must.

Het staatshotel. De bajes, de stortplaats van de samenleving Simone van der Zee Uitgeverij De Geus, Breda ISBN 978 90 445 1746 0 Prijs 22,90 euro, e-book 17,99 euro Op voorraad bij boekhandel De Feeks, Van Welderenstraat.